Nhìn lại “tự chủ” và “xã hội hóa” y tế

Sai phạm liên quan đến mua sắm và tính giá dịch vụ trong vụ việc robot phẫu thuật Rosa khiến một loạt lãnh đạo cao nhất của Bệnh viện Bạch Mai - một bệnh viện đầu ngành của ngành y tế - vướng vào vòng lao lý. Ngoài yếu tố sai phạm cá nhân, vụ việc điển hình này, cùng nhiều sai phạm khác trong liên kết giữa cơ sở y tế công lập và tư nhân tại các bệnh viện công, đặt ra vấn đề tính phù hợp của chính sách liên kết này. Và sâu xa hơn nữa, chính sách xã hội hóa và tự chủ của cơ sở y tế công cũng cần được nhìn nhận và đánh giá lại.

NGUYỄN QUANG ĐỒNG
Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển truyền thông (IPS) 

Đã có nỗi lo rằng, nếu không có sự tham gia của tư nhân, các bệnh viện công không thể mua sắm các trang thiết bị y tế đắt tiền để thực hiện kỹ thuật y tế cao chuyên sâu cho người dân, đặc biệt là các địa phương hoặc vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa.

Lo lắng đó là hợp lý, nhưng cũng cần phải thấy rằng, sự nhập nhằng, công - tư lẫn lộn đã gây ra những thiệt hại to lớn cho ngành y tế khi một loạt bác sĩ giỏi, lãnh đạo đầu ngành vướng vòng lao lý. Đã là “tư” thì phải đặt nặng yếu tố lợi nhuận; từ đó khó tránh khỏi việc “vẽ” ra các dịch vụ, lạm dụng chỉ định xét nghiệm, kê đơn không cần thiết để thu được nhiều tiền hơn từ người bệnh, từ bảo hiểm y tế. Sẽ không có một quy trình nào đủ hiệu quả để ngăn những biến tướng đó. Quy trình quá chặt thì sợ sai, sợ thanh tra, kiểm tra sẽ làm tê liệt hoạt động mua sắm, đấu thầu thuốc và thiết bị y tế. Quy trình lỏng thì bệnh nhân tiếp tục là nạn nhân, y đức tiếp tục tha hóa.

Lo lắng kể trên cần được khắc phục bằng giải pháp chính sách ở cấp độ nền tảng hơn với hai giải pháp song song. Một mặt, khuyến khích xã hội hóa đúng bản chất bằng cách khuyến khích và tạo môi trường cho bệnh viện tư phát triển. Mặt khác, trả bệnh viện công về đúng bản chất “công”: chỉ cung cấp dịch vụ y tế công cho những nhóm người dân nhất định, ở một mức độ chất lượng cơ bản.

Khác với thời điểm 20, 30 năm trước, khi khu vực tư còn yếu, ngân sách thì thiếu tiền, liên kết công - tư giúp hài hòa lợi ích giữa 2 bên. Ở thời điểm này, những bệnh viện tư - gồm nhiều phân khúc từ cao cấp đến cơ bản, đã có thể đáp ứng các nhu cầu chữa bệnh của người dân. Kể cả những thiết bị y khoa đắt tiền nhất, như Robot phẫu thuật, tư nhân đủ sức mua sắm. Một chính sách hợp lý, chú trọng vào tạo lập môi trường cạnh tranh công bằng, bình đẳng (ví dụ minh bạch và bình đẳng tiếp cận nguồn chi trả của Bảo hiểm xã hội Việt Nam), sẽ giúp y tế tư nhân nhanh chóng mở rộng mạng lưới đến tận vùng nông thôn, miền núi.

Tiến trình này sẽ mất thời gian, nhưng chắc chắn khả thi. Đến lúc đó, người dân muốn dùng robot phẫu thuật, sẽ vào viện tư. Ngoài phần phí dịch vụ cơ bản do Quỹ Bảo hiểm y tế chi trả, phí dịch vụ tăng thêm sẽ phải chi trả từ tiền túi của người bệnh. Còn nếu có những bệnh nhân nghèo không đủ tiền chi trả, các nguồn từ thiện nguyện sẽ hỗ trợ để giải quyết một phần cho vấn đề đó. (Nên nhớ, người dân vào bệnh viện công - như Bạch Mai, thì bệnh viện cũng không miễn phí cho bệnh nhân nghèo).

Có một nguyên tắc Nhà nước cần cam kết: Thị trường dịch vụ y tế tư nhân cần là một thị trường có cạnh tranh, với nhiều phân khúc khách hàng, với nhiều mức giá. Và do đó, không thể kiểm soát hành chính về giá cả đối với dịch vụ y tế tư nhân. Công cụ kiểm soát chỉ có thể là tiêu chuẩn, quy chuẩn và đánh giá chất lượng dịch vụ chứ không thể kiểm soát giá.

Còn với bệnh viện công - cần từng bước giới hạn đối tượng phục vụ những nhóm dân cư có thu nhập trung bình hoặc thu nhập thấp, và đáp ứng mức độ chăm sóc y tế cơ bản. Nhà nước sẽ có trách nhiệm đầu tư đầy đủ để viện công đáp ứng mức độ cơ bản đó. Đương nhiên, tiến trình này cần có lộ trình để thực hiện từng bước: song song với mức độ lớn mạnh của viện tư, đáp ứng được nhu cầu người dân thì bệnh viện công mới có thể thu hẹp phạm vi phục vụ vào các nhóm ưu tiên.

Trong tiến trình đó, thay vì yêu cầu tự chủ - tiêu chí để đánh giá viện công là hiệu quả vận hành, hiệu quả hoạt động. Tính đúng, tính đủ chi phí dịch vụ y tế, từ đó bảo hiểm y tế trả mức cơ bản; phần vượt quá người dân tự bù đắp - là yêu cầu bắt buộc. Thiết kế chính sách theo hướng: các bệnh viện công phải cạnh tranh lẫn nhau; và cạnh tranh với viện tư trong việc tiếp cận nguồn chi trả từ Quỹ Bảo hiểm y tế, cũng là một giải pháp nâng cao hiệu quả khác.

Đã đến lúc xem lại tư duy tiếp cận; tránh lấy một cái sai này để sửa chữa cho một sai lầm khác (siết quy trình, lạm dụng thanh tra, kiểm tra, hô hào chung chung về y đức và chứng chỉ hành nghề). “Đại phẫu” ngành y cần được thảo luận và nhìn sâu lại từ gốc chính sách, từ những triết lý gốc rễ nhất.